Üniversitemizin kuruluşunda ve gelişmesinde üstün hizmetleri olan eski Rektörümüz Kemal Kurdaş, ODTÜ'nün kurulma aşamalarını ve üniversitenin ilk yıllarını anlattığı 'ODTÜ Yıllarım, "Bir Hizmetin Hikayesi" (METU Press, Birinci baskı, 1998)' isimli kitabında hem eğitim hem de kampüsün alt yapısı ile ilgili yapılan işlerle yönelik birçok ayrıntılı bilgi vermiştir. Bu kitapta ODTÜ'nün nihai olarak 12.000 öğrenci ve onunla uygun olarak öğretim üyesi, akademik ve idari personeli yaklaşık toplamda 15.000 kişiyi barındıracak şekilde planlandığı belirtilmektedir. Aynı kitapta Kemal Kurdaş, yeni kurulacak olan kampüsün su ihtiyacını karşılamak için yapılmış olan işleri de açıklamıştır. Bu dönemde kampüsün su ihtiyacının Eymir Gölü'nün İncesu Deresi çıkışından Elmadağ'a doğru giden Bursallı Vadisi'nde açılan ve saniyede 90 litre sağlayan iki artezyen kuyusundan karşılanması planlanmıştır. Bahsedilen proje 1964 yılında tamamlanmıştır. Bu proje tamamlanana kadar ise kampüs sınırları içindeki Yalıncak Köyü'nde, saniyede 3-4 litre su kapasiteli eski Galat şehrinden bu yana bölgede kurulan tüm yerleşimlerin faydalandığı pınarın suyunun kampüsün su ihtiyacını karşılamak amacı ile kullanıldığı belirtilmiştir. ODTÜ, bugün 28.000 öğrenci kapasitesi ve 30.000 üzerinde nüfusu ile kurulduğu yıllarda planlanan kapasitesinin iki katından daha fazlasına ulaşmış durumdadır. ODTÜ, kurulduğu yıllarda olduğu gibi bugün de Eymir Gölü yakınındaki üç adet kuyudan su ihtiyacını karşılamakta ve artan su ihtiyacı ile yılda 1-1,2 milyon m3 su tüketilmektedir. İklim değişikliği, hızlı ve sağlıksız şehirleşme, nüfus artışı, doğal kaynaklarda azalma, ekosistem tahribatı, kirlilik, artan enerji ve gıda ihtiyacı gibi baskılar küresel çapta çevreye olan duyarlılığı artırmıştır. Bu bağlamda, 1960'lı yıllardan bugüne hem araştırma hem de eğitim kapasitesini hızla büyüten ODTÜ'nün çevresel performansının değerlendirilmesinin ve sürdürülebilir çevre ilkeleri doğrultusunda kampüs işleyişi ile ilgili stratejilerin hayata geçirilmesi çok daha önem kazanmıştır. Çok farklı disiplinlerde karşımıza çıkan sürdürülebilirlik kavramı gelecek nesillerin ihtiyaçlarının da göz önüne alınarak şimdinin ihtiyaçlarının karşılanmasını ifade eder. Sürdürülebilir tarım, sürdürülebilir su yönetimi, sürdürülebilir şehirler, sürdürülebilir ekonomi, sürdürülebilir kampüs sürdürülebilirliği gündelik yaşamın bir parçası haline getiren kavramlardan sadece birkaçıdır. Kaynak verimliliği ve sürdürülebilirlik ilkelerini benimsemiş çevreye duyarlı Sürdürülebilir/Yeşil Kampüs uygulamaları dünyada hızla yaygınlaşmaktadır.

Yeşil Kampüsler ekolojik sürdürülebilirlik ilkelerini akademik programlarda, araştırmalarında, kampüs yaşamında ve fiziksel operasyonlarda gözeterek sağlarlar. Bu sayede sürdürülebilirlik ilkeleri kampüs sınırları içinde tüm birimlerde odak noktası haline gelir ve uygulanır. Fiziksel operasyonlardan aşağıdaki uygulamalar örnek olarak verilebilir:

• Yenilenebilir enerji kullanımı

• Geri dönüşüm

• Yerel besin maddelerinin kullanımı

• Su tasarruf tedbirleri

• Toplu taşıma sistemleri

• Azaltılmış kaynak kullanımı

• Sürdürülebilir yağmur suyu yönetimi, vb.

Önceden de belirtildiği gibi Türkiye'nin en büyük üniversitelerinden biri olan ODTÜ, 4.500 hektarlık kampüs, 3.043 hektarlık orman alanına ve yaklaşık 30.000 nüfusa sahiptir. Yerleşke içerisinde bulunan 19 yurt ile yaklaşık 7.000 öğrencinin kampüs içerisinde barınmasına olanak sağlamaktadır. Böylesine büyük bir kampüs alanına ve yoğun öğrenci nüfusuna sahip oluşu, ODTÜ kampüsünün yeşil kampüs uygulamaları ihtiyacını zorunlu hale getirmektedir. Bu yazıda, 2014-2017 yılları arasında, ODTÜ Rektörlüğü destekli Yenilenebilir Enerji, Ekosistemler ve Sürdürülebilirlik için İleri Araştırmalar Platromu (ODTÜ-YESAP) kapsamında yürütülen bir Bilimsel Araştırmalar Projesi (Proje No: BAP - 08 -11 - KB2014K120600-2) hakkında kısa bilgi verilmektedir. Belirtilen proje ile ODTÜ'nün çevresel performansı değerlendirilmiş ve Yeşil Kampüs yaklaşımı içinde sürdürülebilir Yağmur suyu, Su ve Katı Atık yönetimine ilişkin ODTÜ kampüsü için uygulama imkanları araştırılmıştır. Proje, disiplinler arası bir çalışma olup, 4 farklı bölümden 6 öğretim üyesi ve 13 Lisans/Yüksek Lisans öğrencisi katkı vermiştir. Yürütücülüğünü Çevre Mühendisliği öğretim üyesi Doç.Dr. Emre Alp'in yaptığı projede Çevre Mühendisliği Bölümünden Prof.Dr. Dilek Sanin, Y.Doç.Dr. Derya Dursun Balcı, İnşaat Mühendisliği Bölümünden Prof.Dr. Elçin Kentel Erdoğan, Doç.Dr. Sinan Erdoğan, Maden Mühendisliği ve Jeodezi ve Cografi Bilgi Teknolojileri Bölümünden Prof.Dr. Şebnem Düzgün araştırmacı olarak yer almışlardır. Ayrıca Çevre Mühendisliği Bölümü Lisans ve Yüksek Lisans öğrencilerinden Melike Kiraz, Sevde Karayılan, Selin Buğdaycı, Ecem Bahçelioğlu, Nazlı Barçın Doğan, Sinan Özhan Kaya, Naz Şimşek, Ufuk Sarısaltık, Barış Özünlü, Cansu Özcan, Gizem Gül Topal ve Jeodezi ve Cografi Bilgi Teknolojileri Bölümünden İhsan Kurt, Erdinç Yıldız projeye katkı vermişlerdir. Proje süresince, ODTÜ'deki ilgili idari birimler projenin tüm aşamalarında hem bilgi sağlanması hem de veri toplanması süreçlerinde aktif olarak yer almışlardır. Bu birimler, Genel Sekreterlik, Isı-su İşletme Müdürlüğü, İç Hizmetler Müdürlüğü, Ağaçlandırma ve Çevre Düzenleme Müdürlüğü, Kafeterya Müdürlüğü, Havuz Müdürlüğü, Yurtlar Müdürlüğü, Spor Müdürlüğü, Eymir Gölü Pompa İstasyonu Grubu, Isı Santrali, Sağlık ve Rehberlik Merkezi, Merkezi Laboratuvarı, Çevre Mühendisliği Laboratuvarları, Hurda İşletme ve Üniversite Atık Komisyonudur. Bu bağlamda proje, hem iş paketlerinin kapsamı hem de projeye katkı veren akademik ve idari birimlerin sayısı açısından ODTÜ'de yeşil kampüs uygulamaları üzerine yürütülmüş en kapsamlı çalışmadır. Aşağıda projenin 3 bileşeni kapsamında yapılan işler özetlenmektedir: Yağmur Suyu Yönetimi, Katı Atık Yönetimi, Su Yönetimi Yağmur Suyu Yönetimi Proje kapsamında, sürdürülebilir yağmur suyu yönetiminin gerçekleştirilmesi amacıyla ile ODTÜ kampüsüne ait sayısal yükseklik haritası, arazi kullanımı, binaların yerleri ve yolların güzergâhlarını içeren Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) verileri üniversitemizdeki birimlerden toplanmış, yağmur suyu kanalizasyon hatlarının haritaları sayısallaştırılmış ve ODTÜ kampüsü için geçirimli ve geçirimsiz alanlar tespit edilmiştir. Proje kapsamında temin edilen debi ölçer ve meteoroloji istasyonu yağmur suyu ana toplama hatlarına yerleştirilmiş olup 2017 yılının sonuna kadar ölçümlere devam etmiştir.

Toplanan veriler ve geliştirilen model ile kampüs alanı içinde oluşan yüzey akış suyu miktarı saptanmış, yağış miktarı ve süresi ile oluşan yüzey akış suyu miktarı arasındaki bağıntı belirlenmiştir. Bu bağlamda projenin çıktıları olarak;

i) ODTÜ kampüsünde oluşan yüzey akış suyu miktarıyla ilgili hidrolojik analizler yapılmış, Yağmur Suyu Yönetimi Modeli (Stormwater Management Model – SWMM) kullanılarak ODTÜ kampüsü için ve geçirimsiz alanların oluşan yüzey akış suyu miktarına etkisi,

ii) Yayılı kirliliğin, taşkınların önlenmesi ve yağmur suyunun tekrar kullanılmasını amaçlayan sürdürülebilir yağmur suyu yönetiminin parçası olan Düşük Etkili Şehirleşme uygulamaları

a.    yeşil çatılar

b.    yağmur varilleri (Yağmur suyu hasadı)

c.     yağmur bahçeleri

d.    geçirimli beton (yol, otopark vb.)

araştırılmış ve retrofit sistemler kampüs alanındaki uygun yerler için önerilmiştir. Bu amaç için ArcGIS’e entegre şekilde çalışan bir yazılım geliştirilmiş ve kampüs üzerinde kullanılmıştır. Eko-kent şehirleşme stratejisi, su odaklı bir şehircilik anlayışı içinde Düşük Etkili Şehirleşme stratejileri ile geçirimli alanların yüzdesinin artırılması ile yağmur suyunun kullanılmasını, taşkınların ve kentsel yayılı kirliliğin engellenmesini hedeflemektedir.

Su Yönetimi

Ülkemizin önde gelen üniversitelerinden biri olarak suyun sürdürülebilir yönetimi konusunda üstüne düşen görevi en iyi şekilde yerine getirmek isteğiyle ODTÜ çeşitli uygulamaları hayata geçirmiştir ve bu doğrultuda yüksek oranlarda su tasarrufları sağlanmıştır ve bu yöndeki çalışmalar halen devam etmektedir.. ODTÜ’de yapılacak su tasarrufları aynı zamanda pompa, arıtma ve ısıtmalarda büyük ölçüde bir enerji tasarrufu sağlayacaktır. Bununla birlikte yağmur suyunun verimli yönetimi, sulama ve benzeri ihtiyaçlar için kullanılan şebeke suyu miktarını azaltacaktır. ODTÜ’nün kullanma suyu, Eymir Gölü Bursallı Vadisi’nde bulunan 3 adet derin kuyudan sağlanmaktadır. Ayrıca ihtiyaç duyulduğunda ASKİ Su Deposundan da su alınmaktadır. Türkiye’de pilot bir uygulama olarak ODTÜKENT lojmanlarının ve ODTÜ Teknokent’in atık suyu, Teknokent bölgesindeki, günlük kapasitesi 200 m³ olan membran tesisinde arıtılarak Teknokent açık alanlarında sulama suyu olarak kullanılmaktadır. Üniversite yerleşkesi yakın çevre peyzaj alanları kapsamındaki çim alanlarda Mayıs – Ekim arasında otomatik sulama sistemleri ile sulama yapılmaktadır. Sulama programında çim alanlar yağmurlama sulama sistemi ile sulanırken, dikilen bitkiler damlama sulama sistemi ile sulanmaktadır.

Proje kapsamında ODTÜ’de kullanılan suyun, Eymir Gölü çevresinde bulunan kuyulardan kampüse ulaştırılana kadar olan tüm aşamalar, kampüs içinde dağıtımı da dahil olmak üzere, (Eymir terfi istasyonu, Oran deposu, Yalıncak ana su deposu, v.d.) ayrıntılı olarak saha çalışması ile incelenmiştir. Aynı zamanda havuz, kafeterya, ısı santrali ve yeşil alan sulamaları ile ilgili birimler ziyaret edilmiş, sistemler incelenmiş, su tüketim verileri toplanmış olup, sürdürülebilir su yönetimi oluşturulabilmesi için hem veri hem de kavramsal altlıklar geliştirilmiştir.

Akıllı Sayaçların Kurulumu

Kuraklık her geçen yıl artarak küresel bir problem haline gelmektedir. ODTÜ yerleşkesinin suyu İmrahor Vadisi’nin yer altı sularından sağlanmaktadır. Bu nedenle ODTÜ’de su yönetimini sağlama amaçları içerisinde su tüketimini azaltmanın yanında yeraltı su kaynaklarını korumak da büyük önem taşımaktadır. ODTÜ, yerleşkesinin bulunduğu coğrafi bölgedeki su kaynağının niteliği ve niceliğini korumak, üniversite faaliyetlerinin bu su kaynağı üzerindeki negatif etkilerini en aza indirmek ve kampüsteki su tüketimini azaltmak için üç başlık altında stratejiler belirlemiştir. Bunlar; güçlendirme, azaltma ve yenilemedir. Bu stratejiler doğrultusunda üniversite içerisinde çeşitli altyapı yatırımlarının yapılması, su ve atık su altyapı sistemleri için Varlık Yönetim Sisteminin geliştirilmesi gerekmektedir.

Varlık yönetimi, arzulanan hizmetleri yüksek kalitede sunarken, bu varlıkların temini ve işletmesi için gereken toplam maliyeti en aza indirgemek için altyapı sermaye varlıklarının yönetilmesi uygulamasıdır. Bu bağlamda varlık yönetimi, yöneticilere ve karar mercilerine sermaye varlıkları hakkındaki kritik bilgileri sunan ve yatırımların zamanlaması hakkında fikir veren bir araç olarak görülmektedir. Bu çalışma kapsamında ise su dağıtım şebekeleri ve kanalizasyon sistemleri altyapı varlık yönetimi kapsamında ele alınmıştır

Katı Atık Yönetimi

ODTÜ yerleşkesi geniş bir alana yayılmakta ve içerisinde idari ve akademik binalarının yanında, kültürel ve sosyal binaları ve yaşam alanlarını (yurt, misafirhane ve lojmanlar) da bulundurmaktadır. Bu durum kampüs içinde farklı özelliklerde katı atıkların üretilmesine sebep olmaktadır. Bu atıkların bir kısmının geri dönüştürülebilir ve tekrar kullanılabilir olmasının yanında bir kısmı doğru toplanmaz ve işlemlerden geçmezse çevreye ve insan sağlığına zararlı olabilecek niteliktedir. Laboratuvarlardan çıkan kimyasal atıklar tehlikeli atıklara, kütüphane ve dersliklerden bolca çıkan kağıt atıkları ise geri dönüştürülebilir ve tekrar kullanılabilir atıklara örnek olarak verilebilir. ODTÜ’de, üniversiteye ait iki çöp aracının topladığı çöpler, Mamak’ta bulunan katı atık depolama sahasına iletilmektedir. Çankaya Belediyesi tarafından kampüs içerisinde konumlandırılan geri dönüşüm kutuları ise yine belediye tarafından toplanmaktadır. Bina içlerinde geri dönüşüm kutuları bulunmaktadır ve 2015 yılının başlarından itibaren kütüphane ve bazı bölümlerde yerinde ayrıştırma uygulaması bulunmaktadır. Organik atıklar ise diğer çöplerle birlikte atılmakta ve herhangi bir kompost prosesinden geçirilmemektedir.

Projenin katı atık yönetimi ile ilgili iş paketinde 4 farklı dönemde saha çalışması yapılarak ODTÜ’de farklı zamanlarda üretilen katı atık ve geri dönüşüm için toplanan atık miktarları hesaplanmış ve kişi başı atık üretim oranları hem mekânsal hem de dönemsel olarak belirlenmiştir. Kampüs iki bölge halinde incelenmiştir. Bu bölgelerdeki binaların da katı atık karakteristiklerinin farklılık göstermesi dolayısıyla (yemek atığı, kağıt atığı vs.), iki bölge de kendi içerisinde alt bölgelere ayrılmış, çıkan katı atık miktar ve çeşitleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bölgelerle ilgili açıklamalar aşağıdaki gibidir:

1. Bölge: Bu da incelenen kampüs alanının yaklaşık %32’sine denk gelmektedir. Bu bölge için çıkan çöp arabası sırasıyla aşağıdaki rotayı izlemiştir: 1. Kafeterya, 2. Çarşı Bölgesi, 3. Yurtlar Bölgesi, 4. Bölümler

2. Bölge: Toplam alanın %64’ünü oluşturmaktadır (Toplam alanın geri kalan %4’ü ormanlık alanı içermektedir). 2. Bölge için çıkan araba aşağıdaki rotayı izlemiştir: 1. Teknokent 2.   Hizmet Birimleri 3.ODTÜKENT

Geri Dönüşüm: Geri dönüşüm kutuları Çankaya Belediyesi tarafından toplanmaktadır. Tek araçla tüm alan toplanmış, şu şekilde bir rota izlenmiştir: 1.  Yurtlar Bölgesi + Çarşı Bölgesi + Yemekhane 2.        ODTÜKENT 3.  Bölümler. ODTÜKENT haftada iki kez toplanırken, çarşı ve yurtlar bölgesi her gün toplanmaktadır.

Gıda artıklarının minimize edilmesi amacıyla  bir uygulama yapılarak evsel atıklardan kompost oluşturmak için süreçler başarı ile tamamlanmıştır. Katı atık iş paketi kapsamında aynı zamanda kafeterya ve laboratuvar atıkları ile ilgili de bilgiler toplanarak sürdürülebilir atık yönetimi kapsamında öneriler paketi oluşturulmuştur.

Çalışmanın katı atık iş paketi kapsamında ODTÜ bünyesinde hizmet veren Kafeterya, Sağlık ve Rehberlik Merkezi (SRM), Merkezi Laboratuvar, Çevre Mühendisliği Bölümü Laboratuvarları, Üniversite Atık Komisyonu ve Hurda İşletme Müdürlüğü’nün atık yönetimi konusunda izledikleri planlar incelenmiş ve yurtdışındaki “Yeşil Kampüs” örneği üniversitelerdeki uygulamalarla karşılaşılaştırılmıştır. Son olarak da karşılaştırmalar sonucu elde edilen olumlu ve ODTÜ yerleşkesinde hayata geçirilebilecek uygulamalarla ilgili önerilerin sunulmuştur.

Genel Değerlendirme

Proje kapsamında yapılan öneriler Final Raporunda ayrıntılı olarak verilmektedir. Projenin en önemli kurumsal katkısı ODTÜ’de yağmursuyu, su ve katı atık yönetimi ile ilgili bu ölçekte yapılan ilk çalışma olmuştur. Bu bağlamda proje çıktılarını iki önemli katkısı olmuştur

1- Kapsam dahilinde incelenen konularla ilgili olarak ODTÜ’nün mevcut durumu ayrıntılı olarak ortaya konmuştur

2-  Mevcut durum değerlendirmeleri sonucunda öneriler geliştirilmiştir. Bu önerilerin uygulanabilmesi için;

1. Sürdürülebilir Kampüs ofisinin kurulması
2. Çevresel Performans Değerlendirmelerinin akademik ve idari performans değerlendirmesi ile paralel olarak değerlendirilmesi gerektiği önerilmiştir.

Yaygın Etki

Proje çıktılarının paylaşılması için aşağıdaki faaliyetler yürütülmüştür.

1) Bir çevre mühendisliği öğrencisi Su Yönetimi iş paketi kapsamında yüksek lisans tezini tamamlamıştır (Melike Kiraz, Sustainable Water and Stormwater Management for METU Campus, Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü)

2) Katı atık yönetimi kısmının çıktıları 12th Conference on Sustainable Development of Energy Water and Environmental Systems (Dubrovnik, Ekim 4 - 8, 2017)’de sözlü sunum yapılarak paylaşılmıştır. (Bahçelioğlu, E., Buğdaycı, E.S., Doğan, N.B., Şimşek, N., Kaya, S.Ö. and Alp., E., 2017, Sustainable Campus Initiatives through Integrated Solid Waste Management in METU Campus, Turkey, 12th Conference on Sustainable Development of Energy, Water and Environment Systems (SDEWES), October 4-8 2017, Dubrovnik, Hırvatistan)

3) Projenin su yönetimi kısmının çıktıları Ekim 2017’de 12. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi’nde sözlü sunuş yapılarak paylaşılmıştır. (Kiraz, M. and Alp, E., 2017, Orta Doğu Teknik Üniversitesinde Su-Enerji Baği: Zorluklar ve İmkanlar, 12. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, 5-7 Ekim 2017, ODTÜ, Ankara)

4) Katı atık yönetimi kısmının çıktıları Ekim 2017’de 12. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi poster sunumu yapılarak paylaşılmıştır. (Bahçelioğlu, E., Buğdaycı, E.S., Doğan, N.B., Şimşek, N., Kaya, S.Ö. and Alp, E. ,2017, ODTÜ Yerleşkesinde Entegre Katı Atik Yönetimi İle Sürdürülebilir Kampüs Girişimleri, 12. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, 5-7 Ekim 2017, ODTÜ, Ankara)

5) Projenin su yönetimi kısmıyla ilgili yapılan çalışması ile Melike Kiraz 2016 yılında düzenlenen 6. Türk Alman Su İşbirliği Günleri için düzenlenen yarışmada 1. Ödülü almıştır ve bu organizasyon kapsamında sözlü sunuş yapılmıştır.

6) 2016 ve 2017 Yıllarında Bilim Eğlencelidir ve Bilimin Ev Hali etkinliklerine Bir Su Damlasının Maceraları teması ile katılım sağlanmış ve yağmur suyu yönetiminin maket üzerinde anlatılmıştır

7) Mühendislik Fakültesi tarafından 2015 yılında düzenlenen Bilim Gününe iki çalışma ile katılım sağlanmıştır. ( 1-Use and Protect Your Water Wisely: Water Management at METU Campus, Melike Kiraz ve Sevde Karayılan 2-Solid Waste Management Challenge: METU Campus Applications, Ecem Bahçelioğlu, Selin Buğdaycı ve Ufuk Sarısaltık)

8) Smart and Sustainable Campuses Conference 2015’te sözlü sunuş yapılmıştır. Bu konferans diğer konferanslardan yapısı itibarıyla farklılık göstermekte olup, üniversitelerin deneyimlerini paylaştıkları önemli konferanslardan bir tanesidir. (Gizem Gül Topal, H. Şebnem Düzgün, Sinan Turhan Erdoğan, Elçin Kentel, Emre Alp, “Sustainable Stormwater Management on METU Campus, Ankara, Turkey”, Smart and Sustainable Campuses Conference, March 30-31, 2015, University of Maryland, Baltimore USA)