Prof Dr. İlkay Salihoğlu, Doç. Dr. Mustafa Yücel

1977 yılında, 40 yıl önce, 1975 yılında Ankara Yerleşkesi'nde kurulan ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü Mersin-Erdemli Yerleşkesi'ne taşınmaya başladı. Böylece, ODTÜ ilk defa denizlere inmiş oldu, bu yerleşkede deniz çalışmaları laboratuvarlarını oluşturdu ve araştırma gemilerini inşa etti. ODTÜ'lüler önce Mersin kıyılarından tüm Doğu Akdeniz'e, oradan Ege, Marmara ve Karadeniz'e açıldılar, karış karış Türkiye denizlerini keşfettiler. Türkiye denizlerinin yanında bir yandan da Kutuplar'dan Atlantik, Pasifik Okyanusu'na kadar Mavi Gezegen'in üçte ikisini oluşturan okyanusların bilimine ODTÜ damgasını vurdular.

Deniz Bilimleri Enstitüsü ve Erdemli Yerleşkesi’nin Kuruluşu

ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü (ODTÜ-DBE) denizlerde araştırma yapmak ve lisansüstü düzeyinde eğitim vermek amacıyla ODTÜ Mütevelli Heyeti 21 Aralık 1974 tarih ve 1974/22 sayılı toplantısında ilk olarak Deniz Bilimleri Bölümü (DBB) olarak kurulmuş, kuruluş duyurusu ODTÜ rektörü Prof. Dr. Tarık G. Somer’in 13 Ocak 1975 tarih ve REK:106/90 sayılı yazısı ile yapılmıştır. ODTÜ Kimya Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Turgut İ. Balkaş DBB Başkanı olarak Enstitü’nün ilk yöneticisi olmuştur. İlk eğitim ve araştırma faaliyetine Ankara yerleşkesinde Kimya Bölümü binasında geçici olarak verilen, ofis, derslik ve laboratuvarlarında başlamıştır. Mart 1977’de Erdemli yerleşkesinin bu günkü arazisinin tamamının Üniversite’ye kesin devri yapılmış ve DBB Ankara’dan Erdemli yerleşkesine taşınmaya başlamıştır. Taşınma tamamen 2018 yılında tamamlanmıştır. ODTÜ-DBE Erdemli yerleşkesi, Mersin şehir merkezinin 45 km batısında, Erdemli ilçesine 6 km uzaklıkta Doğu Akdeniz kıyısında yer almaktadır. 1980li yılların başında, yeni kurulan YÖK uygulamaları çerçevesinde yasa ile ODTÜ-DBB’ne ‘Enstitü’ adı verilmiş ve ‘ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü (ODTÜ-DBE)’ olarak bu günkü statüsüne geçmiştir.

ODTÜ’nün araştırma gemileri

Deniz Bilimleri araştırma gemileri olmadan düşünülemez, bu gemileri de yüzen birer ‘ODTÜ yerleşkesi’ olarak düşünmek gerekir.  Enstitü kurulur kurulmaz araştırma platformlarının edinilmesi gündeme gelmiştir. 1977 yılında ‘Kuğu’ teknesi ODTÜ atelyelerinde imal edilmiş, kara yoluyla İstanbul’a taşınmış ardından da deniz yoluyla Erdemli yerleşkesi dahilindeki limana getirilmiştir. 1979 yılı Mayıs ayında Bodrum’dan 17 metrelik bir ahşap tekne satın alınmış ve R/V Erdemli adıyla Mersin Limanı’na kayıt ettirilmiştir (R/V ingilizce ‘research vessel’ gemi tipinin kısaltmasıdır). R/V Erdemli’nin devreye girmesi ile DBB’nin deniz çalışma alanı daha genişlemiş ve Akkuyu’dan İskenderun’a kadarki alanı kapsamına almıştır. 1982’de ise daha çok balıkçılık araştırmaları için donatılmış ve halen kullanılan R/V Lamas teknesi ODTÜ deniz araştırma filosuna dahil edilmiştir.

Kuruluş ve gelişme yıllarında uluslararası platformda öne çıkan eğitim ve araştırma merkezlerinin bilgi birikiminden de yararlanmayı amaçlayan ODTÜ-DBB, deniz bilimleri konusunda dünyanın ve ABD’nin lider araştırma kurumu olan Scripps Institution of Oceanography, University of California ile işbirliğine gitmiştir. Bu işbirliği çerçevesinde, ABD’de deniz araştırmalarında kullanılan R/V Alpha Helix gemisinin planları ODTÜ’ye devredilip Türkiye’de bir ‘ikiz’inin inşa edilmesine başlanmıştır. Bu gemi, 42 metre uzunluğunda ve hala aktif olan R/V Bilim olup,  ODTÜ ile T.C. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı arasında imzalanan protokol sonucu 1978 yılında Taşkızak Tersanesi’nde inşa edilmeye başlanmıştır. 1980 yılına kadar yüz milyon TL harcanan gemi aynı yılın 28 Temmuzunda denize indirilmiştir.  Donanımı birkaç yıl içinde tamamlanan R/V Bilim, Şubat 1984’te ODTÜ Rektörlüğü’ne teslim edilmiş ve Nisan 1984’te ilk büyük seferini MED-POL projesi çerçevesinde İskenderun-Marmaris arasında gerçekleştirmiştir. R/V Bilim’in devreye girmesine kadar olan sürede DBE deniz bilimlerini öğrenmiş, kıyısal deniz çalışmalarında ustalaşmış ve açık deniz, ya da bir diğer deyimle “mezo” ve “makro” boyutlarda oşinografi yapabilme yeteneğini geliştirmiştir. R/V Bilim gemisi ile beraber ODTÜ 1984 yılından itibaren Akdeniz’in ötesinde Marmara ve Karadeniz’den de ilk verilerini toplayabilmiştir.

Projeler ve Bilimsel Başarılar

Deniz Bilimleri Enstitüsü kuruluş yıllarından itibaren hem ulusal ama özellikle uluslararası desteklerle hızla modern bir oşinografi merkezine dönüebilmiştir. Daha ilk yıllarında UNEP’in (United Nations Environment Programme) Akdeniz Eylem Planı (Mediterranean Action Plan) çerçevesindeki Türkiye deniz araştırmaları projelerinin dördünde etkinlik merkezi olmayı başarmış, UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)’nun IOC (Intergovernmental Oceanographic Commission) örgütünce de desteklenmiştir. Yine Erdemli yerleşkesine taşınmanın ve Kuğu teknesinin edinilmesinin ardından “Akkuyu Nükleer Santralı Oşinografik Çalışmaları” projesi de ilk yıllarda bölgenin çalışılmasında ve ilk tezlerin üretilmesinde itici güç olmuştur. 

Deniz bilimleri eğitimini hedefleyen Deniz Bilimleri Bölümü, öncelikle lisansüstü (MSc) programlarını geliştirmiş ve 1976 yılında başvuruda bulunanlar arasından 12 öğrenciyi programlarına kaydetmiştir.  Nisan 1978’de, ilk lisansüstü mezunları Master (MSc) diploması alan (şimdi Prof. Dr.) Süleyman Tuğrul, (merhum Prof. Dr.) Özden Baştürk ve Jean Özmirza olmuştur.

1980li yıllarda DBE’nü Akdeniz’in ötesinde Marmara ve Boğazlara ulaştıran bir proje olan İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) Projesi protokolü imzalanmış ve bu aşamadan sonra Karadeniz de DBE’nün hedefleri arasına girmiştir. TÜBİTAK’ın da önemli bir projeler bütünü olan “Ulusal Deniz İzleme ve Araştırma Programı”nı başlatmasıyla beraber deniz bilimlerinde araştırma ve eğitim veren Türkiye kurumlarının bu konudaki parasal sorunlarının bir kısmının çözülmesi sağlanmış, adeta Türkiye deniz bilimlerinde ‘altın çağ’ denilebilecek ve 1990ların sonuna kadar sürecek bir dönem başlamıştır. Artan ulusal desteklerin yanında, Enstitü’nün ABD Harvard Üniversitesi ile beraber yürüttüğü  ‘Physical Ocenography of the Eastern Mediterrranean (POEM)’ projesinin başlaması DBE’de birçok açıdan yeni ufuklar açmış, gerçek anlamı ile ODTÜ’nün açık denize çıkması ve uluslararası bir projede birçok araştırma kurumunun işbirliğinde DBE’nün öne çıkmasınını beraberinde getirmiştir. POEM projeleri çerçevesinde ODTÜ çok derin sulardan,  1000 m derinlikten ilk ölçümlerini ve daha da önemlisi Türkiye ekonomik zonu dışından, uluslararası sulardan ilk verilerini toplamıştır.

1990ların başından itibaren ise, Sovyetler Birliği’nin dağılması ile beraber Karadeniz’de ABD ve Avrupa kaynaklı araştırmalara büyük öncelik verilmiş ve NATO destekleri ile ‘Science for Peace’ proje serileri sayesinde ODTÜ 1990lı yıllarda Karadeniz’de yüksek etkili birçok araştırma yapmıştır. Bu araştırmalardan bir kısmı, 1992 yılında dünyanın en etkili ve prestijli bilim dergilerinden olan Nature’da, tamamı ODTÜlü olan bir yazar ekibi tarafından ve tamamen R/V Bilim gemisinin topladığı veriler ile basılmıştır. 

2000li yıllarda ulusal destekler belli bir seviyede kalırken Avrupa Birliği desteklerinde DBE öne çıkmış, özellikle 6. Ve 7. çerçeve programları ile sosyoekonomik boyutu da olan deniz araştırmalarına girişmiştir. 2010lu yıllara geldiğimizde deniz bilimlerine artan ulusal ilgi ile beraber T. C. Kalkınma Bakanlığı destekli Deniz Ekosistem ve İklim Araştırma Merkezi (DEKOSİM) Projesi ile araştırma altyapısı yenilenmeye başlanmış ve denizel gözlem sistemleri Türkiye’ye tanıtılmıştır. Bu kapsamda not edilmesi gereken gelişmeler arasında 2013 yılında ’ARGO’ adı verilen otonom, akıntılarla sürüklenen ve sürekli veri toplayıp uydular vasıtasıyla bunları paylaşan sistemlerin Karadeniz ve Akdeniz’e bırakılması ve 2015 yılında ODTÜ’nün Türkiye’nin ilk açık deniz sürekli gözlem şamandırasını kurması sayılmalıdır.

ODTÜ Deniz Araştırmaları Vizyonu: Keşfet, Uygula, Paylaş

Deniz Bilimleri Enstitüsü son 40 yilda indekslerce taranan 400ü aşkın uluslararası makale üretti, 12000’i aşan atıf topladı ve 150’nin üzerinde yükseklisans ve doktora mezunu verdi. Günümüzde enstitü Oşinografi, Deniz Biyolojisi ve Balıkçılık ve Deniz Jeolojisi ve Jeofiziği olmak üzere 3 anabilim dalında derece vermekte ve toplam 50 araştırmacı ve 60 kadar idari personelden oluşan kadrosuyla Erdemli yerleşkesinde faaliyetini sürdürmektedir.  

Daha uzun yıllar bu yerleşkede, giderek modernize edilen araştırma altyapısı ile etkinliğini arttırarak sürdürecek olan ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, bölgesinde, Türkiye denizlerinde ve dünya okyanuslarında mükemmeliyet düzeyinde, insanı ve doğayı etkileyen büyük zorluklara yönelik temel araştırmalar yapmayı birincil amaç olarak edinmiştir. Bunu tamamlayıcı olarak, toplumun da ihtiyaçlarına yönelik araştırma bulgularını denizlerde sürdürülebilir mavi ekonominin gelişebilmesi için ürün ve çözümlere dönüştürmeyi, ve verdiği eğitimler ile bilgi ve deneyimini toplumun her kesimine aktarmayı da önümüzdeki yıllarda misyonuna eklemiştir.  Deniz Bilimleri Enstitüsü’nü daha yakından www.ims.metu.edu.tr adresinde tanıyabilir, GİSAM yapımı olan 40. Yıl spot filmimizi de sayfalarımızda bulabilirsiniz.